Hanes ein Salusbury

Daw enw'r dafarn wledig hon o'r teulu Salusbury, prif berchnogion tir yn y rhan hon o Ddyffryn Clwyd am ganrifoedd o'r 1330au neu'n gynharach. Dywedir y cafodd Thomas Salusbury ei ladd yn Rhyfeloedd y Rhosynnau ym 1471. Cafodd ei fab hynaf, a elwir hefyd yn Thomas, ei urddo'n farchog gan y Brenin Harri VII ym 1497 am helpu i atal gwrthryfel yn Blackheath, Llundain, a oedd yn deillio o gwynion treth gan lowyr tun o Gernyw.

 

​Cafodd aelodau’r teulu Salusbury lawer o freintiau gan linach y Tuduriaid, ond dienyddiwyd Thomas Salusbury, mab John Salusbury, am deyrnfradwriaeth ym 1586 ar ôl cefnogi cynllwyn i ddisodli'r Frenhines Elizabeth I gyda Mary, Brenhines yr Alban. Mam Thomas oedd Catrin o Ferain (“Katheryn of Berain”). Roedd hi'n cael ei hadnabod fel “mam Cymru” oherwydd iddi briodi pedwar dyn pwerus a chael chwech o blant a dros 30 o wyrion, pob un ohonynt mewn teuluoedd aristocrataidd.

 

​Roedd y Salusbury Arms yn dal i hysbysebu ei stablau ym 1908, pan oedd cerbyd a cheffyl ar gael i'w llogi hefyd. Roedd y landlord newydd, John Bagshaw, hefyd yn ceisio denu ymwelwyr, beicwyr a physgotwyr, a allai gael trwyddedau pysgota yn y dafarn. Roedd ei ddyfodiad yn drobwynt yn ffawd y dafarn oherwydd ei fod yn arolygydd heddlu wedi ymddeol gyda “26 mlynedd o wasanaeth rhagorol yn y cwnstabliaeth”.

 

Roedd landlordiaid blaenorol wedi cael eu cosbi am droseddau amrywiol, gan gynnwys mynd yn groes i Ddeddf Cau ar y Sul Cymru 1881 (a oedd yn gwahardd gwerthu alcohol ar ddydd Sul ac eithrio i deithwyr dilys). Mewn un achos o'r fath, cafodd y landlord David Ellis, 80 oed, ddirwy o fwy na £3 ym 1907 ar ôl i gwnstabl heddlu weld y gof lleol, Thomas Hughes, yn cerdded i ffwrdd o'r Salusbury Arms ar ddydd Sul gyda llond tun chwarter galwyn (1.14 litr) o gwrw newydd ei dynnu.

​

Ym 1893, bu'n rhaid i Edward Jones, o'r Salusbury Arms, dalu dirwy o un swllt a chostau o chwe swllt am adael i ddau fochyn grwydro ar “briffordd Tremeirchion”!